Nieuwe wisselexpositie over Leusden in de tweede Wereldoorlog
De wisselexpositie over de Grebbelinie in Leusden gedurende de Tweede Wereldoorlog is gereed. Na exposities over Renswoude, Rhenen en Veenendaal is deze meer noordelijke plaats langs de linie aan de beurt.
Iconische beelden leverde het op: de eerste inundaties van de Grebbelinie in september 1939. Op grote fotoplaten komen de contouren van een prachtig landschap en de nadering van een verschrikkelijke oorlog samen. Met hulp van de Historische Kring Leusden, particulieren en families van militairen zijn opmerkelijke verhalen van deze plaats in de Grebbelinie uitgelicht in het bezoekerscentrum. De wisselexpositie is voor het vierde achtereenvolgende jaar een waardevolle aanvulling op de vaste tentoonstelling die 6 dagen per week is te bezoeken.
Leusden werd op de kaarten van 1940 nog aangeduid als afzonderlijke plaatsen Leusbroek, Hamersveld, Stoutenburg en de buurtschappen Asschat en Musschendorp. De gemeenschappen moesten zich zoals overal in de linie voorbereiden op de komst van duizenden militairen die hun intrek namen in woonhuizen en boerderijen. De Grebbelinie bij Leusden was om meer dan één reden bijzonder: hier werd de proefinundatie gesteld bij de enige gewapend betonnen sluis die speciaal voor dit doel werd aangepast. Bij Asschat kwam de enige Nederlandse tank in actie en werden fotografen uitgenodigd om de onoverwinnelijke waterlinie op de plaat vast te leggen. De Asschatterkeerkade bij Leusden werd als enige steunkade geheel met betonnen kazematten versterkt en een drakentandenversperring. Wie de tentoonstelling bezoekt kan een gratis brochure meenemen om dit met eigen ogen te gaan zien.
In deze nieuwe entree van de expositie is veel te ontdekken: zo liggen er vondsten in de vitrine die zijn aangetroffen door particullieren die al jaren onderzoek doen in Leusden met een metaaldetector: knopen van het Franse leger (1794) en Belgische, Duitse en natuurlijk Nederlandse troepen tonen de lange geschiedenis van de linie. Hulzen, kogels, granaatfragmenten en andere bodemvondsten zijn netjes gerangschikt en van een korte toelichting voorzien. Een film toont de bevroren inundaties langs de linie bij Leusden in de strenge winter van 1939-1940 en de gevolgen van 5 dagen oorlog in het gebied. Van de Historische Kring Leusden ontving het bezoekerscentrum 12 foto's in bruikleen die door de Kring waren geselecteerd. Het verdedigen van de vrijheid van een zelfstandig en soeverein land met alle offers die dat kost, is een onderwerp dat helaas niet exclusief tot het verleden behoort.
De wisseltentoonstelling is vanaf april geopend en hoort bij de complete expositie over de Grebbelinie, die jaarlijks wordt aangevuld met giften van bezoekers.
Fietsarrangementen
Maak een prachtige Grebbelinietocht met eigen fiets of huurfiets. Verken de linie, ontdek bunkers en bezoek de Grebbeberg.
De eerste drie arrangementen zijn gereed en klaar voor uw verkenning van het Rijksmonument. Aarden omgrachte forten, sluizen, mooie landgoederen, molens en heel veel groen omlijsten de fietstochten langs de linie waar in 1940 hard gevochten werd.
Met een knooppuntenbrochure kan u de afstand van de route desgewenst aanpassen. De bijbehorende entreekaarten en/of tegoedkaarten koffie/thee staan niet op naam of datum en kunnen ook later worden verzilverd.
De arrangementen zijn € 10,- p.p. (eigen fiets), € 22,- (huurfiets), € 34,- (elektrische huurfiets).
Reserveren is niet nodig als u met eigen fiets de tochten maakt. Als u een fiets wilt huren is tijdig reserveren wel aan te bevelen om teleurstellingen te voorkomen. Wilt u bij de reservering datum en gewenste starttijd noemen?
A. Fietsroute Valleistelling (50 km)
- Deze route voert u o.a. langs Kasteel Renswoude, Fort Daatselaar, de museumbunker in Leusden en het Educatief Centrum Grebbelinie in Woudenberg.
- Routekaart en knooppuntenbrochure
- Entreekaarten Grebbelinie Bezoekerscentrum en Educatief Centrum Woudenberg inbegrepen.
B. Fietsroute Grebbeberg (35 km)
- Deze fietstocht leidt naar de Grebbeberg en het Ereveld met informatiecentrum. Onderweg ziet u betonnen kazematten, landgoed Prattenburg, de sluizen van de Roode Haan en u drinkt koffie/thee in het resterende huis van buurtschap De Grebbe.
- Routekaart en knooppuntenbrochure
- Tegoedkaart koffie/thee in Brasserie GrebbeOord
- Entreebewijs Grebbelinie Bezoekerscentrum inbegrepen.
C. Fietsroute (Rijn)molens (44 of 65 km)
- Hoewel diverse molens in de oorlog afbrandden zijn er nog tal van parels over tijdens deze fietstocht. Er kan een keuze gemaakt worden uit 6 molens in Veenendaal, Ede en renswoude (44 km) of 6 molens in Rhenen, Amerongen, Lienden, Kesteren en Ingen. (65 km)
- Met consumptiekaart kopje koffie/thee in Restaurant de Grebbelounge.
- Toegang expositie Grebbelinie bezoekerscentrum inbegrepen.
- Sommige molens zijn open voor bezoek: dit staat vermeld in de bijbehorende brochure. (zondag zijn de molens doorgaans gesloten)
Het uniform van Hein Oomen
De vaste expositie van het Grebbelinie Bezoekerscentrum is verfraaid met het uniform van 1e Luitenant (Hein) Oomen. Hij diende in het 22e Regiment Infanterie, dat vocht in de Grebbelinie bij Renswoude. Het uniform werd geschonken door de familie Oomen en is in 2024 in een vitrine geplaatst. Het geheel bestaat uit een officiersjasje, broek en veldmuts in veldgrijs, dat in 1939-1940 met 50.000 militairen het straatbeeld kleurde in de dorpjes en steden langs de linie.
1e Luitenant Oomen -met twee sterren op de kraag- was in 1940 commandant van een sectie militairen, ruim 30 man. De sectie maakte deel uit van de compagnie (2-I-22 R.I.) die met 180 man lag tussen de Slaperdijk en de Lunterse Beek. Zijn meerdere was reserve-kapitein Van Diffelen, die gedurende de meidagen '40 leiding gaf aan de compagnie vanuit zijn commandopost op de Schalm. Het inkwartieringadres van Hein Oomen (17 december 1917) was aan de Barneveldsestraat 16 in Renswoude. Hij hoopte op 9 mei 1940 te trouwen en zijn mannen hadden een mooi cadeau voor hem gekocht, een klok! Het cadeau werd echter niet uitgepakt en de bruiloft ging niet door, vanwege berichten over een naderende oorlog. Zijn bruid trouwde 'met de handschoen'.
Meidagen 1940
De militairen werden in de nacht van 9 op 10 mei gewekt om 2.30 uur. Alle bevelen en regelingen waren in april 1940 al geoefend met de troepen, dus verliepen soepel. Na brood en koffie werden de persoonlijke eigendommen van de militairen gelabeld en opgeslagen. Keukenwagens en administratie werden naar de voorposten verplaatst, strozakken en ransels opgeladen en de militairen maakten zich gereed voor vertrek. Toen de 2e compagnie om 4.00 uur naar de gevechtsposities marcheerde kwamen er formaties (Duitse) vliegtuigen over. Over het uitbreken van de oorlog bestonden geen twijfels meer.
In de loop van de 10e mei kwamen grote groepen evacués uit Renswoude langs de voorposten. De zelfde dag passeerden teruggetrokken militairen uit de IJssellinie. Terwijl er aan het einde van 11 mei al werd gevochten ten oosten van het Fort aan de Buursteeg, bleef het bij de 2e compagnie nog rustig. Een dag later (12 mei) zagen uitkijkposten dat het Duitse leger het onverdedigde dorp Renswoude was binnengetrokken en de huizen werden doorzocht. De Nederlandse artillerie reageerde met beschietingen waarbij diverse huizen werden getroffen.
Dat de Nederlandse voorposten in het schootsveld lagen van de frontlijn zorgde voor groot gevaar. Vanwege het gebrek aan verrekijkers kon de bezetting van het Fort aan de Buursteeg niet goed waarnemen welke troepen langs hun posities bewogen. Urenlang beschoten ze vanuit het fort eigen troepen die ze voor Duitse aanzagen. Een patrouille wist het fort uiteindelijk te bereiken en maakte een einde aan de beschietingen. Vanuit het steunpunt bij de Slaperdijk nam een stuk '6-veld'-geschut 'De Hof' onder vuur omdat er Duitsers waren gezien. Op veel plaatsen werden gevechten gemeld met kleine groepen Duitse militairen. 13 mei kwam het gebied anderhalf uur onder zwaar artillerievuur dat voornamelijk vóór en achter de stellingen valt. Kort dacht men aan een gasaanval en gebruikten ze de gasmaskers tot ze ontdekten dat het om kruitdampen ging. Bij de Slaperdijk werd zwaar gevochten en de telefoonverbinding viel uit. Ondanks alles hielden de voorposten stand tot de commandopost een bericht ontving over 'terugtrekken'. Met seinlampen probeerde men de posities te melden dat men in de avond bij duisternis terug moest naar het Oostfront van de Vesting Holland, de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze terugtocht naar Utrecht slaagde, maar de militairen bij het steunpunt Slaperdijk ontvingen het bericht niet en vochten door tot en met 14 mei. Van Diffelen noemde in zijn verslag 2-3 dodelijke slachtoffers in de voorposten en 5-6 gewonden.
Terugkeer
Ondanks dat het aantal slachtoffers in relatieve zin beperkt bleef in deze sector, maakten de gebeurtenissen grote indruk op de militairen. Velen deden er bij thuiskomst het zwijgen toe. Ook Hein Oomen vertelde er nauwelijks iets over. Wel had hij nog iets om naar uit te zien: hij trouwde alsnog voor de kerk op 25 september 1940. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog trok hij opnieuw een militair uniform aan, toen in dienst van de R.A.F. (foto) Als beloning ontving hij het Oorlogsherinneringskruis met de beeltenis van koningin Wilhelmina en (later) het Officierskruis voor langdurige dienst als officier.
Bronnen: Gevechtsverslag res. Kapitein Van Diffelen, NIMH, via archieven.nl en documenten familie Oomen.
Wisselexpositie over Veenendaal 1939-'40 gereed
Militair historicus R.P.F. Bijkerk heeft de nieuwe wisselexpositie over Veenendaal tijdens de mobilisatietijd geopend. Bijkerk is tevens bestuurslid van het Grebbelinie bezoekerscentrum en in die rol betrokken bij het historische verhaal dat verteld wordt. Bijkerk -zelf inwoner van Veenendaal- benadrukt hoe bijzonder het is om de eigen woonplaats als decor te ervaren in een belangrijke periode van de Nederlandse geschiedenis. Veenendaal veranderde immers in een vesting gedurende de mobilisatieperiode 1939-1940 en dat is in de tentoonstelling goed te zien. Op ruim twintig fotoplaten en in een bijzondere film wordt het beeld geschetst van het veendorp dat zich opmaakte voor een oorlog.
Op de foto's zijn diverse prominenten te zien, zoals de nationaal kampioen halfzwaargewicht Jo de Groot. Hij was als infanterist ingekwartierd op de Davidsstraat. Kees Stip, de bekende Veense puntdichter was tevens gelegerd in Veenendaal bij de verbindingsdienst. In Veenendaal is een plein naar hem genoemd. Een delegatie van de Tweede Kamer zien we met de commandant veldleger bij een kazemat aan het Benedeneind.
Een ander aspect dat de historicus aanstipt is de actualiteit. Het thema rond mobilisatie en oorlog lijkt van lang geleden, maar Europa wordt opnieuw geconfronteerd met een grote oorlog. "In veel opzichten lijkt het op de strijd in de Tweede Wereldoorlog met verlies van veel mensenlevens en grote verwoestingen". Dit wordt ook duidelijk in de filmzaal van het centrum waar in zeven panelen wordt getoond wat de vijf dagen oorlog voor de steden en dorpen langs de Grebbelinie betekenden. Het verdedigen van de vrijheid van een zelfstandig en soeverein land met alle offers die dat kost, is een onderwerp dat helaas niet exclusief tot het verleden behoort.
De wisseltentoonstelling is vanaf april geopend en hoort bij de complete expositie over de Grebbelinie, die jaarlijks wordt aangevuld met giften van bezoekers. Meest recent is de wederopbouwsteen met een leeuw die oprijst uit de vlammen. Een herinnering aan het verleden van Veenendaal met een verwijzing naar de gehoopte vrede en wederopbouw in het Europa van 2023.
Bezoekerscentrum ontvangt in 2023 opnieuw meer dan 10.000 bezoekers
Grebbelinie Bezoekerscentrum heeft voor het tweede jaar op rij meer dan 10.000 bezoekers ontvangen. Naast duizenden belangstellenden voor de expositie melden steeds meer mensen zich aan voor activiteiten.
Het Grebbelinie Bezoekerscentrum wist de goede lijn in 2023 voort te zetten. Nadat de grens van 10.000 in 2022 voor het eerst was gehaald, kwamen er afgelopen jaar weer enkele honderden bij. De toegenomen belangstelling is heel belangrijk voor het centrum, omdat de kosten voor huisvesting/ energie enorm gestegen zijn.
De bezoekers bezochten in hoofdzaak de expositie (7400), gingen mee met een rondleiding (2200) of boekten een betaalde activiteit (600), zoals schilderen of een speurtocht.
Het werkelijke aantal bezoekers lag vele malen hoger. Zo zijn de duizenden wandelaars die met een wandelkaart het Fort aan de Buursteeg bezochten niet meegerekend. Ook de bezoekers van de museumwinkel, de deelnemers aan georganiseerde wandel- en fietstochten die kwamen stempelen en talloze mensen met vragen aan de balie zijn niet meegeteld om een goede vergelijking met andere jaren te kunnen maken.
Expositie, fort en terras
De groei in bezoekers kan mede verklaard worden door de actualiteit van het thema oorlog en de vele parallellen die getrokken konden en kunnen worden tussen heden en verleden. Mede daardoor kwam ook het scholenbezoek weer op gang. Voor recreanten en toeristen was het totaalaanbod vooral van belang: na een bezoek aan de expositie kan een mooie wandeling worden gemaakt met een afsluiting op het terras van het restaurant. Het centrum en omliggende fort boden vooral ook ruimte, groen en rust in een interessante omgeving.
Thema’s
In 2023 werden twee wisselexposities gemaakt, waarvan een deel zichtbaar blijft in de vaste expositie. De eerste betrof ‘Veenendaal’ in de mobilisatie 1939-1940′ en de tweede handelde over de ‘collectie Tempelman’, een technisch tekenaar die fraaie tekeningen en bouwplaten heeft nagelaten.
Vooruitblik
Voor 2024 worden ook een nieuwe wisselexposities en een nieuw thema voorbereid. De ‘Grebbelinie in Leusden’ krijgt een plek in de wisselexpositie vanaf april. Het thema ‘Routes, netwerken en verbindingen’ leent zich uitstekend voor uitstapjes vanuit het centrum. Ook zijn er al diverse activiteiten bekend, waaronder de komst van re-enactors in het fort in maart en april. Het centrum is na een vakantie in de kerstperiode weer open vanaf 9 januari.
Onder Vuur
Onder Vuur!
Zeven nieuwe panelen in de filmzaal vertellen samen het verhaal van vijf dagen oorlog in de Gelderse Vallei en de gevolgen voor de burgerbevolking. De gemeenten Rhenen, Veenendaal, Renswoude, Woudenberg, Scherpenzeel, Leusden en Amersfoort boden een troosteloze aanblik voor de duizenden teruggekeerde evacués in mei 1940. Bezet Nederland begon aan de wederopbouw.
De panelen tonen tevens hoe de sporen van deze oorlog nog altijd zichtbaar zijn in de gemeenten langs de Grebbelinie.
Middels voorwerpen, film en foto’s sluit het Grebbelinie Bezoekerscentrum aan bij het landelijke thema ‘Wat een ramp!’ van de Maand van de Geschiedenis in oktober.
Ook elders in de expositie wordt door middel van een landschapstafel, veldtelefoons en een animatie van de evacuatie in beeld gebracht hoe de meidagen van 1940 langs de linie verliepen voor militairen en burgers.
Wie dit combineert met een wandeling over het fort ziet onderweg kazematten, bunkers en een wederopbouwboerderij uit deze periode. Vraag naar een wandelkaart bij de balie!