Nieuwe wisselexpositie over Leusden in de tweede Wereldoorlog
De wisselexpositie over de Grebbelinie in Leusden gedurende de Tweede Wereldoorlog is gereed. Na exposities over Renswoude, Rhenen en Veenendaal is deze meer noordelijke plaats langs de linie aan de beurt.
Iconische beelden leverde het op: de eerste inundaties van de Grebbelinie in september 1939. Op grote fotoplaten komen de contouren van een prachtig landschap en de nadering van een verschrikkelijke oorlog samen. Met hulp van de Historische Kring Leusden, particulieren en families van militairen zijn opmerkelijke verhalen van deze plaats in de Grebbelinie uitgelicht in het bezoekerscentrum. De wisselexpositie is voor het vierde achtereenvolgende jaar een waardevolle aanvulling op de vaste tentoonstelling die 6 dagen per week is te bezoeken.
Leusden werd op de kaarten van 1940 nog aangeduid als afzonderlijke plaatsen Leusbroek, Hamersveld, Stoutenburg en de buurtschappen Asschat en Musschendorp. De gemeenschappen moesten zich zoals overal in de linie voorbereiden op de komst van duizenden militairen die hun intrek namen in woonhuizen en boerderijen. De Grebbelinie bij Leusden was om meer dan één reden bijzonder: hier werd de proefinundatie gesteld bij de enige gewapend betonnen sluis die speciaal voor dit doel werd aangepast. Bij Asschat kwam de enige Nederlandse tank in actie en werden fotografen uitgenodigd om de onoverwinnelijke waterlinie op de plaat vast te leggen. De Asschatterkeerkade bij Leusden werd als enige steunkade geheel met betonnen kazematten versterkt en een drakentandenversperring. Wie de tentoonstelling bezoekt kan een gratis brochure meenemen om dit met eigen ogen te gaan zien.
In deze nieuwe entree van de expositie is veel te ontdekken: zo liggen er vondsten in de vitrine die zijn aangetroffen door particullieren die al jaren onderzoek doen in Leusden met een metaaldetector: knopen van het Franse leger (1794) en Belgische, Duitse en natuurlijk Nederlandse troepen tonen de lange geschiedenis van de linie. Hulzen, kogels, granaatfragmenten en andere bodemvondsten zijn netjes gerangschikt en van een korte toelichting voorzien. Een film toont de bevroren inundaties langs de linie bij Leusden in de strenge winter van 1939-1940 en de gevolgen van 5 dagen oorlog in het gebied. Van de Historische Kring Leusden ontving het bezoekerscentrum 12 foto's in bruikleen die door de Kring waren geselecteerd. Het verdedigen van de vrijheid van een zelfstandig en soeverein land met alle offers die dat kost, is een onderwerp dat helaas niet exclusief tot het verleden behoort.
De wisseltentoonstelling is vanaf april geopend en hoort bij de complete expositie over de Grebbelinie, die jaarlijks wordt aangevuld met giften van bezoekers.
Het uniform van Hein Oomen
De vaste expositie van het Grebbelinie Bezoekerscentrum is verfraaid met het uniform van 1e Luitenant (Hein) Oomen. Hij diende in het 22e Regiment Infanterie, dat vocht in de Grebbelinie bij Renswoude. Het uniform werd geschonken door de familie Oomen en is in 2024 in een vitrine geplaatst. Het geheel bestaat uit een officiersjasje, broek en veldmuts in veldgrijs, dat in 1939-1940 met 50.000 militairen het straatbeeld kleurde in de dorpjes en steden langs de linie.
1e Luitenant Oomen -met twee sterren op de kraag- was in 1940 commandant van een sectie militairen, ruim 30 man. De sectie maakte deel uit van de compagnie (2-I-22 R.I.) die met 180 man lag tussen de Slaperdijk en de Lunterse Beek. Zijn meerdere was reserve-kapitein Van Diffelen, die gedurende de meidagen '40 leiding gaf aan de compagnie vanuit zijn commandopost op de Schalm. Het inkwartieringadres van Hein Oomen (17 december 1917) was aan de Barneveldsestraat 16 in Renswoude. Hij hoopte op 9 mei 1940 te trouwen en zijn mannen hadden een mooi cadeau voor hem gekocht, een klok! Het cadeau werd echter niet uitgepakt en de bruiloft ging niet door, vanwege berichten over een naderende oorlog. Zijn bruid trouwde 'met de handschoen'.
Meidagen 1940
De militairen werden in de nacht van 9 op 10 mei gewekt om 2.30 uur. Alle bevelen en regelingen waren in april 1940 al geoefend met de troepen, dus verliepen soepel. Na brood en koffie werden de persoonlijke eigendommen van de militairen gelabeld en opgeslagen. Keukenwagens en administratie werden naar de voorposten verplaatst, strozakken en ransels opgeladen en de militairen maakten zich gereed voor vertrek. Toen de 2e compagnie om 4.00 uur naar de gevechtsposities marcheerde kwamen er formaties (Duitse) vliegtuigen over. Over het uitbreken van de oorlog bestonden geen twijfels meer.
In de loop van de 10e mei kwamen grote groepen evacués uit Renswoude langs de voorposten. De zelfde dag passeerden teruggetrokken militairen uit de IJssellinie. Terwijl er aan het einde van 11 mei al werd gevochten ten oosten van het Fort aan de Buursteeg, bleef het bij de 2e compagnie nog rustig. Een dag later (12 mei) zagen uitkijkposten dat het Duitse leger het onverdedigde dorp Renswoude was binnengetrokken en de huizen werden doorzocht. De Nederlandse artillerie reageerde met beschietingen waarbij diverse huizen werden getroffen.
Dat de Nederlandse voorposten in het schootsveld lagen van de frontlijn zorgde voor groot gevaar. Vanwege het gebrek aan verrekijkers kon de bezetting van het Fort aan de Buursteeg niet goed waarnemen welke troepen langs hun posities bewogen. Urenlang beschoten ze vanuit het fort eigen troepen die ze voor Duitse aanzagen. Een patrouille wist het fort uiteindelijk te bereiken en maakte een einde aan de beschietingen. Vanuit het steunpunt bij de Slaperdijk nam een stuk '6-veld'-geschut 'De Hof' onder vuur omdat er Duitsers waren gezien. Op veel plaatsen werden gevechten gemeld met kleine groepen Duitse militairen. 13 mei kwam het gebied anderhalf uur onder zwaar artillerievuur dat voornamelijk vóór en achter de stellingen valt. Kort dacht men aan een gasaanval en gebruikten ze de gasmaskers tot ze ontdekten dat het om kruitdampen ging. Bij de Slaperdijk werd zwaar gevochten en de telefoonverbinding viel uit. Ondanks alles hielden de voorposten stand tot de commandopost een bericht ontving over 'terugtrekken'. Met seinlampen probeerde men de posities te melden dat men in de avond bij duisternis terug moest naar het Oostfront van de Vesting Holland, de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze terugtocht naar Utrecht slaagde, maar de militairen bij het steunpunt Slaperdijk ontvingen het bericht niet en vochten door tot en met 14 mei. Van Diffelen noemde in zijn verslag 2-3 dodelijke slachtoffers in de voorposten en 5-6 gewonden.
Terugkeer
Ondanks dat het aantal slachtoffers in relatieve zin beperkt bleef in deze sector, maakten de gebeurtenissen grote indruk op de militairen. Velen deden er bij thuiskomst het zwijgen toe. Ook Hein Oomen vertelde er nauwelijks iets over. Wel had hij nog iets om naar uit te zien: hij trouwde alsnog voor de kerk op 25 september 1940. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog trok hij opnieuw een militair uniform aan, toen in dienst van de R.A.F. (foto) Als beloning ontving hij het Oorlogsherinneringskruis met de beeltenis van koningin Wilhelmina en (later) het Officierskruis voor langdurige dienst als officier.
Bronnen: Gevechtsverslag res. Kapitein Van Diffelen, NIMH, via archieven.nl en documenten familie Oomen.
Succesvolle wisselexpositie over Veenendaal 1939-'40
Militair historicus R.P.F. Bijkerk opende in 2023 de wisselexpositie over Veenendaal tijdens de mobilisatietijd. Bijkerk is tevens bestuurslid van het Grebbelinie bezoekerscentrum en in die rol betrokken bij het historische verhaal dat wordt verteld. Bijkerk -zelf inwoner van Veenendaal- benadrukte hoe bijzonder het is om de eigen woonplaats als decor te ervaren in een belangrijke periode van de Nederlandse geschiedenis. Veenendaal veranderde immers in een vesting gedurende de mobilisatieperiode 1939-1940 en dat was in de tentoonstelling goed te zien. Op ruim twintig fotoplaten en in een bijzondere film werd het beeld geschetst van het veendorp dat zich opmaakte voor een oorlog.
Op de foto's waren diverse prominenten te zien, zoals de nationaal kampioen halfzwaargewicht Jo de Groot. Hij was als infanterist ingekwartierd op de Davidsstraat. Kees Stip, de bekende Veense puntdichter was tevens gelegerd in Veenendaal bij de verbindingsdienst. In Veenendaal is een plein naar hem genoemd. Een delegatie van de Tweede Kamer zagen we met de commandant veldleger bij een kazemat aan het Benedeneind.
Een ander aspect dat de historicus aanstipt is de actualiteit. Het thema rond mobilisatie en oorlog lijkt van lang geleden, maar Europa wordt opnieuw geconfronteerd met een grote oorlog. "In veel opzichten lijkt het op de strijd in de Tweede Wereldoorlog met verlies van veel mensenlevens en grote verwoestingen". Dit wordt ook duidelijk in de filmzaal van het centrum waar in zeven panelen wordt getoond wat de vijf dagen oorlog voor de steden en dorpen langs de Grebbelinie betekenden. Het verdedigen van de vrijheid van een zelfstandig en soeverein land met alle offers die dat kost, is een onderwerp dat helaas niet exclusief tot het verleden behoort.
De wisseltentoonstelling was zichtbaar van april 2023 t/m maart 2024 en hoorde dat jaar bij de complete expositie over de Grebbelinie. De tentoonstelling werd door meer dan 10.000 bezoekers bezocht en leverde mooie objecten op die een vaste plek in de expositie boven hebben gekregen. Een voorbeeld daarvan is een wederopbouwsteen met een leeuw die oprijst uit de vlammen. Een herinnering aan het verleden van Veenendaal met een verwijzing naar de gehoopte vrede en wederopbouw in het Europa van nu. Inmiddels is een nieuwe wisseltentoonstelling geopend, over de Grebbelinie in Leusden (1939-1945).
Wisselexpositie Rhenen van blijvende waarde
Jaarlijks besteedt het Grebbelinie bezoekerscentrum extra aandacht aan één specifieke gemeente langs de linie. In 2022 was dat de Grebbelinie in de Gemeente Rhenen. De wisselexpositie was om meer dan één reden bijzonder en had blijvende waarde voor het centrum.
Het bezoekerscentrum bestaat sinds 2017 en wordt bijna wekelijks bezocht door familie van de militairen die hebben gestreden in de meidagen van 1940. Dat levert niet alleen tal van indrukwekkende verhalen op, maar ook veel tastbare of bijna tastbare foto’s, documenten en voorwerpen, die een plek krijgen in de expositie. Met bijna tastbaar wordt gedoeld op de digitale kopieën uit fotoalbums, die door medewerkers van het centrum worden bewaard en bestudeerd.
Een selectie uit deze albums is gebruikt om vergrotingen te maken en een beeld te bieden van de jongens die in 1940 het land moesten verdedigen. Onbevangen, vrolijk en lachend naar de fotograaf, niet wetend van het naderend onheil dat volgde op de mobilisatieperiode. De 16 foto’s van Rhenen waren destijds soms voorzien van een kruisje wanneer de zoon of broer gemarkeerd moest worden op een groepsfoto en steeds vergezeld van een kort bijschrift in de wisselexpositie. In alle gevallen zijn het militairen die in Rhenen waren ingekwartierd of daar hebben gevochten.
In twee vitrines werden bodemvondsten geplaatst die een relatie hebben met Rhenen en/of de strijd op de Grebbeberg. Een aantal van deze objecten heeft een vaste plek gekregen in de expositie. De wisselexpositie werd in 2022 bezocht door circa 10.000 bezoekers.
Voor de culturele partners en alle gemeenten die het centrum steunen blijven de fotoseries beschikbaar voor toekomstige tentoonstellingen in musea, bibliotheken, cultuurhuizen en openbare gebouwen. In 2021 maakten we een soortgelijke fototentoonstelling over Renswoude in de Grebbelinie.
De wisselexpositie werd in 2023 vervangen door materiaal uit de gemeente Veenendaal. Het bezoekerscentrum gaf de belangrijkste objecten echter een nieuwe plaats in de vaste tentoonstelling op de eerste verdieping.
Diorama Renault FT
Dit kleine diorama toont de enige Nederlandse tank in 1940. Het Franse voertuig was in 1927 gekocht om proeven te doen met hindernissen en vooral om de inundaties te testen. In de Grebbelinie bij Asschat maakte de Nederlandse pers foto’s toen de eerste inundaties waren gesteld.
Men liet het tankje een vooraf vastgesteld parcours rijden dat uiteindelijk eindigde in de modder. De verhalen en foto’s van deze dag moesten het Nederlandse volk gerust stellen, dat men veilig was achter de waterlinies. Op de maquette is tevens een betonnen kazemat te zien (S3a) in camouflagekleuren.
In bruikleen gegeven door dhr. R. Meeuwisz. Kleine foto: De tank bij Asschat, collectie NIOD.
Veldtelefoons
Veldtelefoons
Op zes plaatsen in de expositie hangen veldtelefoons. Hier zijn verhalen te horen uit de verschillende perioden van de Grebbelinie. Zo inspecteert Prins Bernard de stellingen bij Woudenberg in de mobilisatie van 1939, liggen de loopgraven rond het Fort aan de Buursteeg een jaar later onder vuur en vertelt een boswachter over het natuurgebied dat na 1951 is ontstaan. De verhaaltjes duren ongeveer een minuut en zijn ook geschikt voor kinderen.
Omdat de Grebbelinie maar liefst 200 jaar een rol speelde in de landsverdediging worden in de gehele expositie kleuren en figuren gebruikt om duidelijk te maken over welke periode de vitrine, animatie of geluidsfragment handelt. Acht houten soldaten én een ijsvogel ondersteunen dit: op alle telefoons is een dergelijke figuur zichtbaar.
De tekeningen van de houten soldaten zijn gemaakt door Hennie Vaessen uit Oosterbeek, een bekende auteur en tekenaar van beeldromans (graphic novels).